Środki stylistyczne w literaturze możemy podzielić na 4 podstawowe grupy:
- środki poetyckie leksykalne - są to zabiegi artystyczne pojawiające się w warstwie słownej
- środki poetyckie składniowe - są to zabiegi artystyczne pojawiające się na poziomie składni zdania
- środki poetyckie słowotwórcze - są to zabiegi artystyczne dotyczące tworzenia wyrazów
- środki poetyckie fonetyczne - są to zabiegi artystyczne dotyczące wydźwięku i brzmienia wyrazów
Poniżej znajdziesz zestawienie większości znanych środków poetyckich wraz z opisem ich przeznaczenia i przykładami.
Alegoria
Alegorią nazywamy przedmiot, zjawisko lub postać, które poza oczywistym znaczeniem posiadają także znaczenie ukryte. Cechą alegorii jest to, że zawsze jest interpretowana w ten sam sposób. Alegoria może być motywem lub zestawem motywów. Motywem alegorycznym może być na przykład motyw żeglugi jako odpowiednika ludzkiego życia.
Przykłady:
- lis jest alegorią przebiegłości i chytrości
- kruk jest alegorią próżności
Aliteracja
Powtórzenie jednakowych głosek lub zespołu głosek na początku wyrazów, które sąsiadują ze sobą w tekście lub znajdują się w podobnych miejscach w zdaniu lub w wersie.
Przykłady:
- "O tem, że banda i że bat,
że bagno, bunt i brud z obory" - "Czas się wstrzymał i trzepot usechł, usnął, ustał."
Antyteza
Jest to środek poetycki mający na celu uwydatnienie i uwypuklenie kontrastu cech zestawionych ze sobą. Stosuje się ją do zestawienia dwóch przeciwstawnych znaczeniowo elementów.
Apostrofa
Jest to uroczyste i bezpośrednie zwrócenie się do obiektu lub postaci. Rozbudowaną formą apostrofy, która jest najczęściej elementem składowym poeamtu epickiego jest inwokacja. Inwokacją autor zwraca się do obiektu, bóstwa lub muzy z prośbą o natchnienie.
Epitet
Epitet jest określeniem, które ma uwydatnić charakterystyczne cechy przedmiotu (rzeczownika). Służy do podkreślania cech przedmiotu dzięki czemu obraz poetycki jest bardziej sugestywny. Epitetami są przymiotniki lub imiesłowy przymiotnikowe a czasem rzeczowniki.
Przykłady:
- ładny dom
- czerwona sukienka
- pstrokaty wzór
- melodyjny ton
- góra śmieci
Więcej o epitecie możesz przeczytać tutaj.
Eufemizm
Polega na złagodzeniu znaczenia wyrazów które mogły by być zbyt mocne i drastyczne.
Przykłady:
- kłamać - mijać się z prawdą
- ukraść - przywłaszczyć sobie coś
- głupi - o niewielkim rozumku
Hiperbola (wyolbrzymienie)
Jest środkiem stylistycznym, którego funkcją jest uzyskanie silnego wrażenia u odbiorcy oraz spotęgowanie ekspresji utworu. Służy akcentowaniu jakiejś ważnej cechy. Hiperbola ukazuje dany obiekt w przerysowany, przesadny sposób najczęściej odwołując się do ilości, rozmiaru, znaczenia lub wywartego efektu.
Inwersja (przekładnia)
Polega na nietypowej zmianie szyku wyrazów, tak aby podkreslić niezwykłość wypowiedzi. W inwersji uwydatnia się wagę jakiegoś wyrazu. Inwersja była często wykorzystywana w poezji barokowej.
Przykłady:
- "Nałóg z występków cnoty porobił modele."
- "Da pospolite prawo nieskończone
Imię strażom swych dadzą i bronione
Granice zbroją koronne poczciwą
Od zdradnych sąsiad sławą wiecznie żywą."
Litota (antyfaza)
Jest przeciwieństwem hiperboli. Litota to celowe złagodzenie lub zmniejszenie efektu jakiegoś określenia. Służy do łagodzenia tonu ekspresji i osłabieniu jego wydźwięku.
Metafora (przenośnia)
Metafora to połączenie odległych od siebie słów, które przez połączenie zyskują nowe, nieoczywiste znaczenie. Służy wprowadzaniu tajemniczości i niezwykłości do wypowiedzi i wprowadza ukryty przekaz, który odbiorca ma rozszyfrować. Wyróżniamy kilka rodzajów metafor:
- animizacja polega na przypisaniu cech i właściwości istot żywych przedmiotom lub stanom.
- personifikacja to przypisywanie cech ludzkich zwierzętom, przedmiotom lub elementom nieożywionym.
- oksymoron to zestawienie wyrazów przeciwstawnych, często wykluczających się.
Neologizm
Jest to nowy wyraz utworzony na potrzeby utworu. Jego powstanie nie jest sprzeczne z obowiązującymi normami słowotwórczymi. Dzięki zastosowaniu neologizmu można w bardziej skomplikowany i bogatszy sposób przekazać doświadczenia i wrażenia, podkreślić poglądy, ująć coś w sposób nowatorski i świeży lub po prostu bawić się słowem.
Przykłady:
- plażing
- alternatywka
- barwno
- pirat drogowy
Onomatopeja
Jest to wyraz dźwiękonaśladowczy, który ma oddawać brzmienie dźwięku, który opisuje.
Przykłady:
- apsik
- bęc
- bach
- trach
- szuu
- ćwir
- miałczeć
- szumi
Porównanie
Jest zestawieniem dwóch podobnych do siebie pod pewnym względem obiektów. Porównania zawierają wyrażenia porównawcze: jak, niby, niczym, jakby. Zadaniem porównań jest podkreślenie jakiejś ważnej cechy obiektu i uplastycznienie obrazu. Bardzo rozbudowane porównania nazywamy porównaniami homeryckimi.
Przykłady:
- chłop jak dąb
- szybki jak błyskawica
- głośny niczym grzmot
Powtórzenie
Powtórzenie to wielokrotne użycie tego samego elementu językowego. Wyróżniamy kilka rodzajów powtórzeń:
- anafora - powtórzenie wyrazu lub wyrazów na początku wersu w utworze
- epifora - powtórzenie wyrazu lub wyrazów na końcu wersu w utworze
- refren - wyodrębnione wersy, powtarzane w utworze w regularnych odstępach
Przykłady:
- Anafora:
"Czekają wieczór dzieci,
Czekają drugi, trzeci,
Czekają tydzień cały,
Aż wreszcie zapomniały" - Epifora:
"Ranny horyzont otworzył powieki oczekiwania.
Niezapominajki piją rosę oczekiwania.
Zakłopotały gniazda skrzydłami oczekiwania.
Przemknął cień drapieżny szponem oczekiwania."
Przerzutnia (przeskocznia)
Przerzutnia przenosi do następnego wersu część większej całości. Ma na celu zaakcentowanie jakiegoś słowa, zwiększenie dynamiki tekstu i jego urozmaicenie.
Pytanie retoryczne
Jest to pytanie postawione w cely wywołania refleksji na określony temat u odbiorcy. Jest to pytanie, na które odpowiedź jest tak oczywista, że nie jest wymagana. Stawianie pytania retorycznego służy podkreśleniu wagi danego problemu i zaangażowaniu odbiorcy w przemyślenia, które mają doprowadzić go do zajęcia konkretnego stanowiska.
Rym
Jest częściową lub całkowitą zgodnością zakończeń ostatnich wyrazów w wersach. Ma wpływ na melodyjność i rytmiczność tekstu oraz akcentuje i podkreśla wagę danych wyrazów.
Rytm
Jest to regularność w pojawianiu się w kolejnych wersach ilości sylab lub zestrojów akcentowych. Ma na celu umelodyjnienie utworu i nadanie mu regularności i harmoniczności.
Symbol
Symbol jest środkiem poetyckim, które posiada ukryte znaczenie. Symbol jest wieloznaczny i może być różnorako interpretowany a jego odczytanie jest uzależnione od intelektu i wrażliwości odbiorcy.
Symbol nie jest tożsamy z alegorią. Alegoria odwołuje się do określonego jednego znaczenia podczas gdy symbol może mieć wiele znaczeń.
Wykrzyknięcie (eksklamacja)
Jest to składniowy środek poetycki w którym zdanie wykrzyknikowe bądź grupa wyrazów jest użyte aby pokazać stan uczuciowy i emocjonalny osoby je wygłaszającej.
Zdrobnienie
Jest to wyraz mający na celu opisać obiekt mniejszy od wyrazu od którego pochodzi. Stosuje się ten zabieg aby podkreślić kruchość, delikatność i niewinność dajego obiektu. Z reguły jest to wyrażenie nacechowane pozytywnie choć może mieć również charakter prześmiewczy.
Przykłady:
- koń - konik
- kot - kotek
- wojna - wojenka
- dyktaror - dyktatorek
- dom - domek
Zgrubienie
Aby uwypuklić dane zjawisko lub przedmiot, stosuje się zabieg zwany zgrubieniem. Jest to wyraz pochodny, który wzmacnia cechy znaczeniowe wyrazu od którego pochodzi.
Przykłady:
- pies - psiur
- język - jęzor
- noga - nożysko
